راز باغ اقتصادی وپربار انگور
نهال انگور
نهال انگور یکی از مهمترین و پرکاربردترین محصولات باغی در کشاورزی جهان به شمار میرود که از دیرباز جایگاه ویژهای در فرهنگها و تمدنهای مختلف داشته است. این گیاه به دلیل ویژگیهای منحصر به فرد، مانند مقاومت نسبی به خشکی، تطبیقپذیری با شرایط اقلیمی مختلف، و تولید محصولاتی متنوع از جمله انگور تازه، کشمش، شیره، و شراب، یکی از محبوبترین گزینهها برای باغداران و کشاورزان محسوب میشود.
کاشت نهال انگور، نقطه آغاز یک سرمایهگذاری بلندمدت است که میتواند با مدیریت صحیح، سودآوری قابل توجهی به همراه داشته باشد. انتخاب نهال مناسب، آمادهسازی خاک، و برنامهریزی برای آبیاری و هرس از جمله اقداماتی است که باید با دقت انجام شوند. هرگونه بیتوجهی در مراحل اولیه کاشت میتواند بر رشد و عملکرد نهال تأثیر منفی بگذارد و در نتیجه منجر به کاهش بهرهوری باغ شود.
با توجه به تنوع ارقام انگور و کاربردهای گسترده آن، شناخت ویژگیهای هر رقم و شرایط مطلوب کاشت، از اهمیت ویژهای برخوردار است. نهالهای انگور به عنوان پایه و اساس یک باغ پربار، نیازمند مراقبتهای تخصصی هستند تا بتوانند به خوبی رشد کرده و در نهایت محصولی با کیفیت و بازارپسند تولید کنند.
۱. انتخاب مکان مناسب
انتخاب مکان مناسب یکی از اصول اساسی برای کشت موفق انگور است و شامل موارد زیر میشود:
اقلیم مناسب
انگور به آبوهوای معتدل و گرم نیاز دارد. تابستانهای گرم برای رسیدن میوه و زمستانهای خنک برای خواب زمستانی گیاه ضروری هستند. مناطق با یخبندان شدید در بهار یا سرمای زودهنگام در پاییز ممکن است به گیاه آسیب برسانند.
خاک مناسب
خاک سبک، زهکشیدار و دارای مواد آلی کافی، بهترین محیط برای رشد انگور است. خاکهای سنگین و رسی که آب را در خود نگه میدارند، مناسب نیستند زیرا میتوانند باعث پوسیدگی ریشه شوند. pH خاک باید بین ۵.۵ تا ۷.۵ باشد.
نور کافی
انگور به حداقل ۶ تا ۸ ساعت نور مستقیم خورشید در روز نیاز دارد. نور کافی به بهبود فتوسنتز، افزایش تولید قند در میوه و باردهی بیشتر کمک میکند. باغ باید در مکانی باشد که مانعی برای دریافت نور خورشید وجود نداشته باشد.
۲. انتخاب گونه مناسب
- رقم مناسب برای بازار
- انتخاب گونهای که با هدف کاشت و نیاز بازار سازگار باشد، بسیار مهم است:
- تازهخوری: گونههایی با دانههای درشت، طعم شیرین و ظاهری جذاب (مانند رزاقی یا شاهانی).
- کشمشسازی: گونههایی با دانههای کوچک، شیرینی بالا و قابلیت خشک شدن مناسب (مانند سلطانی).
- آبگیری و فرآوری: گونههایی با قند زیاد و اسیدیته مناسب (مانند کندری یا کارینان).
- انتخاب گونههای پرمحصول و متناسب با شرایط اقلیمی منطقه، بهرهوری کاشت را افزایش میدهد.
- مقاومت به بیماریها
- برای کاهش هزینههای مراقبت و سمپاشی، انتخاب گونههایی با مقاومت بالا در برابر بیماریهای شایع مانند سفیدک داخلی و خارجی، پوسیدگی ریشه و آفات توصیه میشود. این ویژگی به افزایش سلامت باغ و کیفیت محصول نهایی کمک میکند.
۳. آمادهسازی زمین
آمادهسازی صحیح زمین یکی از عوامل کلیدی در موفقیت کشت انگور است. در این بخش، مراحل اصلی آمادهسازی زمین توضیح داده میشود:
۱. زهکشی خوب:
اهمیت زهکشی: انگور به خاکهایی با زهکشی مناسب نیاز دارد تا از تجمع آب در اطراف ریشهها جلوگیری شود. تجمع آب میتواند باعث خفگی ریشهها و بروز بیماریهای قارچی شود.
راهکارها:در صورت سنگین بودن خاک، از روشهایی مانند ایجاد نهرهای زهکشی، استفاده از لولههای زیرسطحی یا بهبود ساختار خاک با افزودن شن و ماسه استفاده کنید.
زمینهای شیبدار معمولاً زهکشی طبیعی دارند، اما در زمینهای مسطح نیاز به دقت بیشتری است.
۲. تقویت خاک:
استفاده از کودهای آلی:کود حیوانی پوسیده، کمپوست، یا کود سبز میتواند مواد آلی خاک را افزایش دهد، ساختار خاک را بهبود ببخشد و عناصر مغذی مورد نیاز انگور را تامین کند.
مقدار کود آلی بر اساس آزمون خاک و نیازهای زمین تعیین شود.
تغذیه خاک:در صورت نیاز، از کودهای شیمیایی شامل نیتروژن، فسفر، و پتاسیم بر اساس تحلیل خاک استفاده کنید.
افزودن گوگرد یا مواد اصلاحکننده برای تنظیم pH خاک (در صورت نیاز) نیز میتواند به بهبود شرایط خاک کمک کند.
۳. شخمزنی و تسطیح:
شخمزنی:زمین را تا عمق ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر شخم بزنید تا خاک نرم و هوادهی شود. این کار باعث رشد بهتر ریشهها خواهد شد.
اگر در خاک لایههای سخت وجود دارد (مانند پنجهماهی یا لایههای غیرقابل نفوذ)، لازم است این لایهها شکسته شوند.
تسطیح:زمین را به طور یکنواخت تسطیح کنید تا آب به خوبی توزیع شود و از تجمع آب در نقاط خاص جلوگیری شود.
در مناطق شیبدار، تراسبندی ممکن است ضروری باشد تا از فرسایش خاک جلوگیری شود.
با انجام این مراحل، زمین شما برای کاشت انگور به بهترین شکل آماده خواهد بود و پایهای محکم برای رشد سالم و پربار بوتههای انگور فراهم میشود.
۴. کاشت صحیح
۱. فاصله مناسب:
اهمیت فاصله: فاصله مناسب بین بوتهها و ردیفها به تهویه بهتر، کاهش احتمال بیماریها، و دسترسی آسانتر برای مراقبت و برداشت کمک میکند.
فواصل توصیهشده:بین بوتهها: 2 تا ۳ متر بسته به نوع رقم و روش تربیت بوتهها.
بین ردیفها: 2.۵ تا ۳.۵ متر برای تسهیل در عبور ماشینآلات کشاورزی و دسترسی بهتر.
تراکم کاشت: در باغهای انگور تازهخوری، تراکم کمتر و در باغهای انگور برای کشمش یا آبگیری، تراکم بیشتری میتوان داشت.
۲. عمق کاشت:
اهمیت عمق مناسب: عمق کاشت باید به گونهای باشد که ریشهها به خوبی با خاک در تماس باشند و از خشک شدن یا آسیب دیدن در اثر سرما جلوگیری شود.
روش کاشت:چالهزنی: چالههایی به عمق ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر حفر کنید تا ریشهها فضای کافی برای گسترش داشته باشند.
قرار دادن نهال: نهال را طوری در چاله قرار دهید که طوقه گیاه (محل اتصال ریشه به ساقه) کمی بالاتر از سطح خاک باشد.
پر کردن چاله: چاله را با مخلوطی از خاک و کود آلی پر کنید و خاک اطراف نهال را به آرامی فشار دهید تا تماس مناسبی با ریشهها ایجاد شود.
۳. آبیاری پس از کاشت:
بعد از کاشت، به هر نهال مقدار مناسبی آب دهید تا خاک اطراف ریشهها کاملاً مرطوب شود و هوای محبوس شده در خاک خارج گردد.
در هفتههای اول پس از کاشت، آبیاری منظم انجام دهید تا گیاه به خوبی استقرار یابد.
۴. حمایت و تکیهگاه:
برای نهالهای جوان، استفاده از قیم (چوب یا تیرک) جهت حمایت از گیاه در برابر باد و جلوگیری از خم شدن ضروری است.
در سیستمهای تربیت انگور، سیمکشی و ایجاد داربست نیز ممکن است مورد نیاز باشد.
رعایت این نکات باعث میشود بوتههای انگور در شرایط بهینه کاشته شده و پایهای قوی برای رشد سالم و عملکرد بالا ایجاد شود.
۵. آبیاری اصولی
۱. آبیاری منظم:
نیاز آبی انگور:انگور به آبیاری منظم بهویژه در فصل رشد (بهار و تابستان) نیاز دارد. این دوره شامل رشد شاخ و برگ، گلدهی، تشکیل میوه، و رسیدن میوه است.
مقدار و دفعات آبیاری به عوامل مختلفی نظیر نوع خاک، آبوهوا، و مرحله رشد گیاه بستگی دارد.
سیستم آبیاری قطرهای:مزایا: سیستمهای قطرهای به دلیل صرفهجویی در مصرف آب و امکان آبیاری مستقیم ریشهها گزینهای عالی برای باغات انگور هستند.
کاربرد: استفاده از آبیاری قطرهای باعث کنترل دقیقتر میزان آب مصرفی و کاهش بیماریهای ناشی از رطوبت اضافی میشود.
۲. پرهیز از آبیاری بیش از حد:
مشکلات آبیاری زیاد:آبیاری بیش از حد میتواند باعث پوسیدگی ریشهها، کاهش تهویه خاک، و افزایش احتمال بیماریهای قارچی شود.
همچنین ممکن است کیفیت میوهها کاهش یابد (مانند ترک خوردن یا کاهش طعم شیرین میوهها).
راهکارها:قبل از آبیاری، وضعیت رطوبت خاک را بررسی کنید. اگر سطح خاک هنوز مرطوب است، نیاز به آبیاری وجود ندارد.
از نصب حسگرهای رطوبت خاک در باغ برای کنترل بهتر شرایط استفاده کنید.
۳. برنامه آبیاری در مراحل مختلف رشد:
ابتدای فصل رشد (بهار): آبیاری منظم و کافی برای شروع رشد شاخ و برگ و گلدهی اهمیت دارد.
زمان تشکیل میوه: در این مرحله، آبیاری کافی برای رشد خوشهها ضروری است.
دوره رسیدن میوه: در این دوره، کاهش تدریجی آبیاری توصیه میشود تا قند میوه افزایش یابد و از ترک خوردن دانهها جلوگیری شود.
پایان فصل رشد (پاییز): پس از برداشت، میزان آبیاری را کاهش دهید تا گیاه بهطور طبیعی به خواب زمستانی برود.
۴. تنظیمات آبیاری بر اساس نوع خاک:
خاکهای شنی: این نوع خاک آب را سریعتر تخلیه میکند و نیاز به آبیاری بیشتر اما با دفعات کمتر دارد.
خاکهای رسی: این خاکها آب را بیشتر نگه میدارند، بنابراین باید کمتر اما با مقدار بیشتر آبیاری شوند.
مدیریت اصولی آبیاری باعث بهبود سلامت بوتهها، افزایش کیفیت محصول، و بهرهوری بهتر از منابع آب خواهد شد.
۶. هرس و مراقبت
۱. هرس به موقع:
هرس زمستانه (هرس اصلی):
زمان: در زمستان، پس از خزان برگها و قبل از شروع رشد جدید (معمولاً در ماههای سرد).
هدف:حذف شاخههای کهنه و ضعیف برای تقویت شاخههای سالم و قوی.
تنظیم تعداد شاخهها برای مدیریت بهتر محصول و بهبود تهویه.
روش:شاخههای بارده را بر اساس سیستم تربیت (داربست یا روشهای دیگر) کوتاه کنید.
از ابزارهای تیز و ضدعفونیشده استفاده کنید تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.
هرس تابستانه (هرس سبز):
زمان: در طول فصل رشد (بهار و تابستان).
هدف:کنترل رشد بیرویه گیاه و بهبود نورگیری.
افزایش جریان هوا در میان بوتهها برای کاهش خطر بیماریها.
روش:حذف شاخههای اضافی، جوانههای ناخواسته، و خوشههای اضافی.
۲. حذف شاخههای بیمار و ضعیف:
اهمیت:شاخههای بیمار میتوانند منبعی برای گسترش بیماریها و آفات باشند. حذف به موقع آنها برای حفاظت از کل باغ ضروری است.
روش:شاخههای آلوده یا آسیبدیده را از پایه جدا کنید و از باغ خارج کرده یا بسوزانید.
از ضدعفونی کردن ابزارهای هرس بین هر بوته مطمئن شوید.
۳. سایر نکات مراقبتی:
کنترل جوانهها:
تعداد جوانههای بارده در هر شاخه را محدود کنید تا باردهی متعادل و باکیفیت داشته باشید.
مدیریت رشد ریشه:
در صورت تراکم بیش از حد ریشهها یا نیاز به تغییر ساختار خاک، اقدام به هرس ریشه در دوره خواب گیاه کنید.
بررسی منظم:
بوتهها را مرتباً برای شناسایی زودهنگام بیماریها، آفات، یا آسیبهای فیزیکی بررسی کنید.
مزایای هرس و مراقبت اصولی:
بهبود کیفیت میوهها از نظر اندازه، رنگ، و طعم.
کاهش احتمال گسترش بیماریها و آفات.
تنظیم تعداد خوشهها و افزایش بهرهوری محصول.
با رعایت این اصول، باغ انگور شما سالمتر و محصول آن پربارتر خواهد بود.
۷. تغذیه مناسب
۱. کوددهی اصولی:
کودهای نیتروژن (N):
نقش: نیتروژن برای رشد سبز و برگدهی گیاه ضروری است و در مراحل ابتدایی رشد (بهار) و قبل از گلدهی نیاز بیشتری به آن دارند.
مقدار: استفاده بیش از حد از نیتروژن میتواند باعث رشد زیاد برگها و کاهش کیفیت میوهها شود، بنابراین باید به مقدار توصیهشده و در زمان مناسب اعمال گردد.
کودهای فسفر (P):
نقش: فسفر برای توسعه ریشهها و گلدهی مطلوب ضروری است. در مراحل اولیه رشد (پاییز یا زمستان هنگام کاشت و در ابتدای فصل رشد) استفاده از فسفر کمک به رشد ریشهها و تقویت استقرار گیاه میکند.
مقدار: فسفر باید در مراحل مختلف رشد بهویژه در ابتدا و قبل از تولید میوه اعمال شود.
کودهای پتاسیم (K):
نقش: پتاسیم برای تقویت مقاومت گیاه به بیماریها، آفات، و استرسهای محیطی مهم است. همچنین به رسیدگی بهتر میوهها کمک میکند.
مقدار: پتاسیم بهویژه در مراحل رشد میوه و رسیدن آن نیاز است و میتواند کیفیت میوه را افزایش دهد.
کودهای میکرو و عناصر ریزمغذی:
استفاده از کودهایی که حاوی عناصر ریزمغذی مانند آهن، منگنز، روی و مس هستند، میتواند به بهبود سلامت گیاه کمک کند. این عناصر برای عملکرد صحیح آنزیمها و فرایندهای متابولیک ضروریاند.
۲. آزمایش خاک:
اهمیت آزمایش خاک:آزمایش خاک به شما کمک میکند تا کمبود یا عدم تعادل مواد مغذی را شناسایی کرده و کوددهی را بهطور دقیق و بهموقع انجام دهید.
آزمایشهای خاک معمولاً توصیه میکنند که چه مقدار نیتروژن، فسفر، پتاسیم و دیگر عناصر باید به خاک اضافه شوند.
زمانبندی:آزمایش خاک باید بهطور منظم و در فاصلههای معین (حداقل یکبار در سال) انجام شود. بهترین زمان آزمایش معمولاً قبل از فصل کاشت یا قبل از شروع فصل رشد (بهار) است.
رفع کمبودهای تغذیهای:با توجه به نتایج آزمایش خاک، اگر کمبود یک عنصر خاص مشاهده شد، میتوانید از کودهای خاص برای رفع آن استفاده کنید. برای مثال، اگر کمبود آهن یا منگنز تشخیص داده شود، میتوان از کودهای حاوی این عناصر استفاده کرد.
۳. روشهای کوددهی:
کوددهی محلول:استفاده از کودهای محلول در آب (مانند کودهای مایع) در آبیاری قطرهای میتواند به جذب سریعتر و مؤثرتر مواد مغذی کمک کند.
کوددهی خاکی:کودهای جامد را میتوان بهطور مستقیم در خاک پخش کرده و سپس آنها را به عمق خاک منتقل کرد.
۴. نکات مهم:
توجه به نوع خاک:
خاکهای مختلف به روشهای متفاوت به کودها پاسخ میدهند. برای مثال، خاکهای رسی نگهدارنده آب به کودهای محلول نیاز دارند، در حالی که خاکهای شنی ممکن است نیاز به کوددهی بیشتر و با دفعات بیشتر داشته باشند.
کوددهی متعادل:
از مصرف بیرویه کودها بپرهیزید، زیرا این امر میتواند به نفع گیاه نباشد و باعث آلودگی محیط زیست شود.
مزایای تغذیه مناسب:
افزایش رشد و سلامت بوتهها
بهبود کیفیت و طعم میوهها
افزایش عملکرد و بهرهوری محصول
تقویت مقاومت گیاه در برابر بیماریها و آفات
با رعایت اصول تغذیه مناسب و انجام آزمایشهای منظم خاک، میتوانید رشد بهینه و محصول باکیفیتی از انگور برداشت کنید.
۸. مدیریت آفات و بیماریها
- مدیریت آفات و بیماریها نقش حیاتی در حفظ سلامت بوتههای انگور و تضمین کیفیت محصول دارد. این مدیریت باید به گونهای باشد که هم از لحاظ محیطی پایدار و هم اقتصادی مقرون به صرفه باشد. در ادامه، نکات مهم برای مدیریت آفات و بیماریها آمده است:
۱. پیشگیری از آفات و بیماریها:
استفاده از سموم طبیعی:
سموم طبیعی: برای پیشگیری از آفات، میتوانید از سموم طبیعی و ارگانیک مانند پودر دیاتومه (که آفات ریز را از بین میبرد) یا زردچوبه استفاده کنید که برای گیاهان و محیط زیست کم خطرتر هستند.
آفتکشهای طبیعی: همچنین میتوان از ترکیب روغنهای گیاهی (مانند روغن نخل یا روغن چای سبز) که خاصیت ضدباکتری و ضدقارچی دارند، برای کاهش آفات و بیماریها استفاده کرد.
تکنیکهای کشاورزی پایدار:
چرخش محصول: این تکنیک باعث میشود که آفات نتوانند در خاک به مدت طولانی ادامه دهند و این امر خطر آلودگی خاک را کاهش میدهد.
استفاده از پوشش گیاهی: برای کاهش رشد علفهای هرز و جلوگیری از حمله آفات، میتوان از پوششهای گیاهی که ریشههای کوتاه دارند، استفاده کرد.
تهویه مناسب: بوتههای انگور باید در فضای باز و با تهویه مناسب کشت شوند تا رطوبت اضافی که محیط مناسب برای رشد بسیاری از بیماریها است، کاهش یابد.
۲. کنترل تلفیقی آفات و بیماریها:
کنترل بیولوژیکی:
حشرات مفید: استفاده از دشمنان طبیعی آفات مانند کرمهای مفید، زنجرهها و شپشکهای شکارگر میتواند به کنترل جمعیت آفات کمک کند.
قارچهای طبیعی: استفاده از قارچهای مفید (مثل باسیلوس تورنیجینسی که علیه آفات خاص مؤثر است) میتواند کمک زیادی به کاهش آفات و بیماریها بدون آسیب به محیط زیست کند.
کنترل مکانیکی:
جمعآوری دستی: در صورتی که آفات بهصورت محدود وجود داشته باشند، میتوان آنها را بهطور دستی جمعآوری و از باغ خارج کرد.
تلهها: استفاده از تلههای چسبنده یا تلههای خاص برای آفات مانند مگسهای میوه میتواند به شناسایی و کاهش آفات کمک کند.
قطع و حذف شاخههای آلوده: برای جلوگیری از گسترش بیماریها، شاخههای بیمار باید سریعاً قطع و از باغ خارج شوند.
کنترل شیمیایی:
استفاده از سموم شیمیایی: در صورتی که آفات و بیماریها بهطور گستردهای شیوع پیدا کنند و دیگر روشها مؤثر نباشند، استفاده از سموم شیمیایی (با دقت و بر اساس دستورالعملها) ضروری است.
سموم گیاهی: در صورت لزوم، میتوان از سموم شیمیایی که پایه گیاهی دارند و کمتر به محیط آسیب میزنند، استفاده کرد.
محدود کردن سمپاشی: سمپاشی باید در زمانهای خاص (مثلاً در زمان گلدهی یا زمانی که آفات در مرحله آسیبزایی هستند) و با دقت انجام شود تا اثرات منفی بر روی موجودات مفید و محیط زیست به حداقل برسد.
۳. شناسایی و پیشگیری از بیماریها:
بیماریهای قارچی شایع انگور:
سفیدک پودری: این بیماری بهویژه در شرایط رطوبت بالا شیوع دارد. برای پیشگیری میتوان از قارچکشهای طبیعی یا شیمیایی مناسب استفاده کرد.
پوسیدگی خاکستری: برای کنترل این بیماری باید از تهویه مناسب، حذف شاخههای آلوده، و سمپاشی استفاده کرد.
بیماریهای ویروسی:
بیماریهای ویروسی معمولاً توسط حشرات ناقل مانند سوسکها یا شپشکها منتقل میشوند. شناسایی سریع آفات و استفاده از کنترل بیولوژیکی یا شیمیایی میتواند از گسترش این بیماریها جلوگیری کند.
۴. نظارت و پیگیری منظم:
بررسی منظم:بوتهها باید بهطور مرتب بررسی شوند تا علائم اولیه آفات و بیماریها شناسایی شود. با این کار میتوان اقدامات درمانی را در مراحل اولیه آغاز کرد و از گسترش آفات جلوگیری کرد.
مدیریت دقیق:برای موفقیت در مدیریت آفات و بیماریها، باید یک برنامه مدون و دقیق برای سمپاشی، استفاده از دشمنان طبیعی، و انجام روشهای مکانیکی داشته باشید.
مزایای مدیریت تلفیقی آفات و بیماریها:
کاهش استفاده از سموم شیمیایی و حفظ سلامت محیط زیست.
افزایش تنوع زیستی و بهبود عملکرد گیاهان.
کاهش هزینهها و افزایش سودآوری با بهبود کیفیت محصول.
با رعایت اصول مدیریت تلفیقی و پیشگیری از آفات و بیماریها، میتوان باغ انگور سالمتر و محصول با کیفیت بالاتری تولید کرد.
۹. مدیریت برداشت
برداشت صحیح و بهموقع انگور یکی از مراحل حیاتی در تولید محصول با کیفیت است. زمانبندی دقیق و استفاده از روشهای مناسب برداشت میتواند تاثیر زیادی بر کیفیت و ماندگاری محصول داشته باشد. در ادامه، نکات کلیدی در مدیریت برداشت انگور آورده شده است:
۱. زمان مناسب برداشت:
نقش زمان برداشت:
زمان برداشت بسیار مهم است زیرا انگور باید در اوج رسیدگی و رسیدن کامل میوهها برداشت شود تا طعم، رنگ، و میزان قند آن به حداکثر برسد.
نشانههای رسیدگی انگور:
رنگ میوه: رنگ میوه بسته به نوع رقم باید به رنگ طبیعی خود (برای مثال قرمز، سبز، یا بنفش) برسد.
طعم: انگور باید طعم شیرین و بدون ترشمزه بودن داشته باشد. برای این کار میتوان از نمونهبرداری برای چشیدن طعم میوه استفاده کرد.
سفتی میوه: انگور باید سفت و پرآب باشد. اگر میوه نرم یا آبدار نباشد، به این معنی است که زمان برداشت فرا نرسیده است.
قند: با استفاده از ابزارهای اندازهگیری (مانند ریفرکتومتر)، میزان بریکس (Brix) یا قند میوه میتواند اندازهگیری شود تا رسیدگی آن مشخص شود.
زمان مناسب برای برداشت کشمش و آبگیری:
اگر هدف از برداشت، تولید کشمش یا آبانگور است، معمولاً باید میوهها کمی زودتر برداشت شوند تا رطوبت مناسب برای فرآیند خشک کردن یا آبگیری حفظ شود.